Związek Podhalan na Żywiecczyźnie
Związek Podhalan na Żywiecczyźnie
Lata 1926-1939Działalność Związku Podhalan na Żywiecczyźnie stanowi mało znany rozdział w historii tej organizacji, choć nie mniej interesujący. Istnienie mocnej struktury związkowej w okresie międzywojennym i odbudowanie działalności Związku Podhalan, po 1989 r. na Żywiecczyźnie, świadczy o jego bogatej spuściźnie, o nośności i żywotności idei Orkana, a także o otwartej formule organizacyjnej Związku, która sprawiła, że w Związku Podhalan skupiły się różne grupy górali polskich. Pierwsze struktury Związku Podhalan na Żywiecczyźnie powstały w 1926 r., kiedy to w Radziechowach zostało założone Ognisko Związku Podhalan. Data założenia: 26 lipca 1926 r. Chronologicznie rzecz biorąc, było to jedno z najstarszych Ognisk Związku po Ogniskach: w Nowym Targu /1921/, Szaflarach /1922/, Dzianiszu /1926/, a przed Ogniskiem w Poroninie /1927/, którego pierwszym prezesem był ksiądz wikary Stanisław Słonka, rodem z Jeleśni na Żywiecczyźnie.Inicjatorem założenia Ogniska w Radziechowach był inspektor Jan Tyc, urzędnik Ministerstwa Poczty i Telegrafów w Warszawie. Należał on do niestrudzonych propagatorów idei podhalańskiej i położył duże zasługi dla rozwoju Związku Podhalan na Żywiecczyźnie. Prezesami Ogniska w Radziechowach byli kolejno: Michał Pieronek – 1926-1928; ks. proboszcz Józef Bienias – 1928-1929; Władysław Pieronek – 1929-1939. W 1929 r. powstały kolejne Ogniska Związku Podhalan: Korbielów - prezes Karol Kitka; Przyborów - prezes Józef Widz; Jeleśnia - nie zachowały się materiały dotyczące Ogniska.
Znamiennym wydarzeniem z tamtych czasów jest fakt, że 11 sierpnia 1929 r. odbył się w Żywcu XIII Zjazd Podhalan, jedyny, jak dotąd, zorganizowany poza Podhalem. Był to z pewnością dowód uznania dla prężności Związku w powiecie żywieckim. W czasie Zjazdu prezes Związku Podhalan Jakub Zachemski w referacie programowym „O ideologii Związku Podhalan” podkreślał, że w Związku Podhalan w głębszej wspólnocie łączy się inteligencja góralska z ludem góralskim, a także wskazywał, że zasięg terytorialny Podhala tworzą obszary wchodzące w skład 5 ówczesnych powiatów: nowotarskiego, limanowskiego, nowosądeckiego, makowskiego i żywieckiego. Patrząc współcześnie na zasięg tradycyjnej kultury góralskiej, trudno takiemu rozumowaniu odmówić słuszności. Kronika Ogniska w Radziechowach odnotowała, że „11 sierpnia 1929 r. odbył się Zjazd Regionalny w Żywcu, na którym Ognisko Podhalan jako organizacja pierwsza i przodująca na Żywiecczyźnie wystawiła grupy oraczy, siewców, kosiarzy, żniwiarki z całym sprzętem gospodarczym, co przyczyniło się wydatnie do uwieńczenia Zjazdu”. XIII Zjazd Podhalan w Żywcu zacieśnił kontakty między działaczami regionalnymi, co zaowocowało trwałą i solidną współpracą w latach następnych.W latach 1936-1937 na Żywiecczyźnie powstały kolejne Ogniska Związku Podhalan, głównie z inicjatywy Józefa Szczotki, nauczyciela i regionalisty z Milówki:
Milówka – prezes Józef Szczotka; Kamesznica – prezes Franciszek Białożyt;Szare – prezes Stefan Wojciuch; Rajcza – prezes – Michał Ryłko;Cisiec – prezes Tomasz Dróżdż; Żabnica – prezes Alojzy Słowik;Ujsoły – prezes Józef Hutyra; Twardorzeczka - prezes Wojciech Wandzel.
Sumując: w latach 1926-1939 na Żywiecczyźnie powstało 12 Ognisk Związku Podhalan, co biorąc pod uwagę ówczesną sytuację gospodarczą i bardzo trudne warunki bytowania, było dużym osiągnięciem organizacyjnym i świadczyło o zapale działaczy Związku Podhalan i znacznym wkładzie Żywiecczyzny w dorobek i pozycję tej organizacji.Ogniska ZP skupione były w Powiatowym Zarządzie Ognisk Podhalańskich. Taka forma organizacyjna, tzn. władze poszczególnych Ognisk i Powiatowe Zarządy, istniała w okresie międzywojennym tylko w powiatach nowotarskim i żywieckim. W latach 1936-1939 prezesem Powiatowego Zarządu był Władysław Pieronek z Radziechów, a jego zastępcą Józef Szczotka z Milówki. Imponujący był dorobek Ognisk Związku Podhalan. Można z całym przekonaniem stwierdzić, organizacja ta przodowała w pracy na rzecz podniesienia ekonomicznego i kulturalnego Ziemi Żywieckiej. Przy Ogniskach w Radziechowach i Milówce powstały pierwsze zespoły regionalne, które propagowały folklor górali żywieckich w całej Polsce. Zespoły te brały udział w przedwojennych Świętach Gór w Sanoku, Wiśle i Nowym Sączu, a także w objazdowych koncertach organizowanych przez Związek Ziem Górskich i Wojsko Polskie. Zespół Ogniska w Milówce pod kierunkiem Józefa Szczotki występował na żywo w Polskim Radiu Kraków i uświetniał występami ważne uroczystości państwowe i oficjalne wizyty międzypaństwowe. Zespoły Ognisk w Milówce i Radziechowach wystawiały własne sztuki, m.in. słynne Wesela góralskie. Na ich repertuarze wzorują się do dziś liczne zespoły regionalne z Żywiecczyzny. Ogniska Związku Podhalan razem z Ligą Popierania Turystyki prowadziły akcje letniskowo-turystyczne, w efekcie których w Beskidy przyjeżdżało tysiące letników. W 1933 r. Ognisko w Radziechowach oddało do użytku pierwszy basen w powiecie żywieckim. W pracy kulturalnej oprócz prowadzenia zespołów regionalnych Ogniska zakładały biblioteki, kółka teatralne, orkiestry dęte, pielęgnowały tradycje regionalne i propagowały tradycyjny ubiór góralski. Angażowały się w akcje szerzenia oświaty rolniczej, rozwoju drobnego rzemiosła, komasacji gruntów i budowy dróg podgórskich. Duża część tego dorobku stanowi trwałą spuściznę po ówczesnych działaczach Związku Podhalan. Wojna i wysiedlenia z Żywiecczyzny wielu z nich skazała na śmierć i poniewierkę. W większości też zaginął materialny dorobek Ognisk i dokumentacja ich działalności. Spośród wielu działaczy Ognisk Związku Podhalan na Żywiecczyźnie, godzi się przypomnieć choć niektórych, najbardziej ofiarnych i zasłużonych.
Władysław Pieronek /1896-1974/ - pochodził z Radziechów, z wykształcenia i zawodu był handlowcem. W 1914 r. wstąpił do Legionów i przeszedł cały szlak bojowy II Brygady. W czasie kampanii wołyńskiej dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd powrócił w 1918 r. Za służbę w Legionach odznaczony Krzyżem Niepodległości. W latach 1918-1932 był sekretarzem gminy Radziechowy, w okresie 1932-1935 członkiem Wydziału Powiatowego w Żywcu, a w latach 1935-1939 wójtem gminy Zabłocie. Okres okupacji hitlerowskiej, w latach 1940-1945 przeżył wraz z rodziną na wysiedleniu w okolicach Parczewa na Lubelszczyźnie. Po wojnie za swą działalność był szykanowany przez komunistyczne władze PRL. Prezes Ogniska Związku Podhalan w Radziechowach w latach 1929-1939 i prezes Powiatowego Zarządu Ognisk Podhalańskich na Żywiecczyźnie w latach 1936-1939. Autor wielu sztuk góralskich i wierszy, wspomnień „Śladem życia” i kroniki „Radziechowy w tysiącleciu”. Pochowany na cmentarzu w Radziechowach.
Józef Szczotka /1893-1965/ - pochodził z Milówki, z wykształcenia i zawodu był nauczycielem. W 1914 r. wstąpił do Legionów i przeszedł szlak bojowy II Brygady. W 1917 r. internowany po kryzysie przysięgowym w Marmarosz Sziget na Węgrzech. Od 1919 r. nauczyciel, w późniejszym okresie także kierownik szkoły w Milówce. W okresie międzywojennym zyskał uznanie jako niezwykle aktywny działacz społeczny i animator życia kulturalnego. Odznaczony Brązowym i Srebrnym Krzyżem Zasługi. W 1939 r., po klęsce kampanii wrześniowej internowany na Węgrzech. W 1940 r. po powrocie do kraju został wysiedlony wraz z rodziną w okolice Siedlec na Podlasiu, od 1941 r. pracował jako robotnik fizyczny w Krakowie. Po wojnie wrócił do Milówki, oddając się pracy pedagogicznej i prowadzeniu znanego zespołu regionalnego.Wybitny działacz Związku Podhalan, założyciel Ognisk w powiecie żywieckim, prezes Ogniska w Milówce i wiceprezes Powiatowego Zarządu Ognisk Podhalańskich w latach 1936-1939. Zbieracz pieśni, muzyk i kompozytor, utalentowany konferansjer i aktor, autor wielu sztuk scenicznych w tym „Wesela góroli od Żywca” i „Dziwowiska beskidzkiego”, najsłynniejszy piewca góralszczyzny żywieckiej. Pochowany na cmentarzu w Milówce.
Michał Ryłko /1878-1948/ - rolnik i rajczański gazda. Działacz Związku Halerczyków i długoletni komendant OSP w Rajczy. Od 1936 r. prezes Ogniska Związku Podhalan w Rajczy. W wojsku służył w kawalerii, jako zapalony koniarz stworzył słynną banderię góralską, dumę Związku. Banderia była znakomicie wyszkolona i wyekwipowana, miała własny proporzec i uświetniała wszystkie ważne uroczystości w okolicy. W czasie okupacji wraz z rodziną wysiedlony do Generalnej Gubernii, w okolice Igołomii koło Krakowa. Pochowany na cmentarzu w Rajczy.
Włodzimierz Kawecki /1905-1940/ - z wykształcenia i zawodu leśnik, absolwent Politechniki Lwowskiej, pochodził z Jaworzna. Na początku lat 30-tych osiadł w Żywcu, pracując jako inspektor w Starostwie Powiatowym. Opublikował wiele artykułów poświęconych Żywiecczyźnie. W 1939 r. Polska Akademia Umiejętności wydała jego pracę „Lasy Żywiecczyzny ich teraźniejszość i przeszłość /zarys monograficzny/”. Był znanym malarzem i grafikiem, uczniem Leona Wyczółkowskiego, a także działaczem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Żywieckiej i Związku Podhalan. W latach 1937-1939 był sekretarzem Powiatowego Zarządu Ognisk Podhalańskich. Jako podporucznik Wojska Polskiego zmobilizowany w 1939 r., dostał się po 17 września 1939 r. do niewoli sowieckiej. Jeniec obozu w Starobielsku, został zamordowany przez NKWD w Charkowie.
Radziechowy - 2 sierpnia 1936 r. X-lecie Ogniska Związku Podhalan w RadziechowachOstatni rząd od prawej 1 – senator RP Feliks Gwiżdż - prezes Związku Podhalan, 3 – Władysław Pieronek – prezes Ogniska, w środkowym rzędzie siedzi płk Michał Gnoiński – wojewoda krakowski( fot. archiwum Oddziału ZP w Milówce )
Rajcza – 11 Listopada 1936 r. - Święto Niepodległości Banderia Góralska Ogniska Związku Podhalan w Rajczy przed zabytkowym pałacem Lubomirskich,1 z lewej prezes Michał Ryłko( fot. archiwum Oddziału ZP w Milówce)
Milówka - 4 lipca 1937 r. Zjazd Powiatowego Zarządu Ognisk Podhalańskich w Milówce 2 rząd od lewej – 3 – ppłk Józef Giza – dowódc 3 Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku, 4 – Feliks Koczur – wójt Milówki, 5 – dr Stanisław Kawczak - Prezes Ogniska Związku Podhalan w Warszawie, w 3 rzędzie w środku od lewej stoją Józef Szczotka – wiceprezes, Władysław Pieronek – prezes i inż. Włodzimierz Kawecki – sekretarz Powiatowego Zarządu Ognisk PodhalańskichZwiązek Podhalan na Żywiecczyźnie po 1989 r.Związek Podhalan przetrwał lata okupacji w konspiracji. W 1948 r. komunistyczne władze PRL rozwiązały organizację, która podjęła działalność po 1956 r. jako Związek Górali Tatrzańskich, a od 1964 r. na nowo pod nazwą Związek Podhalan.Na Żywiecczyźnie działalności organizacyjnej nie podjęto, z uwagi na losy jej przedwojennych działaczy, niemniej dorobek i spuścizna Związku Podhalan była przechowywana w pamięci byłych członków i działaniach regionalnych, bazujących na doświadczeniach zespołów prowadzonych przez Związek w okresie międzywojennym.Pani Maria Habdas z Radziechów, córka przedwojennego prezesa Władysława Pieronka, przechowała ocalałe dokumenty Związku i udostępniła je osobom zainteresowanym odrodzeniem organizacji na Żywiecczyźnie. Udało się również odnaleźć część spuścizny góralskiej po Józefie Szczotce z Milówki. Na podstawie zachowanych dokumentów prezes Władysław Motyka odtworzył historię organizacji w książce „Tam trza kwitnoć ka sie rośnie – Podhalański ruch regionalny na Żywiecczyźnie” /Bielsko-Biała 1996/Już w latach 80-tych ubiegłego wieku podejmowano działania, które doprowadziły do odnowienia działalności Związku Podhalan na Żywiecczyźnie. Z inicjatywy ks. kanonika Władysława Zązla, kapelana Związku Podhalan i ówczesnego prezesa organizacji Franciszka Bachledy-Księdzulorza udało się powołać w 1989 roku Beskidzki Oddział Związku Podhalan, który od 1993 r. nosi nazwę Oddział Górali Żywieckich z siedzibą w Milówce. W latach 1993-2005 prezesem Oddziału był Władysław Motyka z Milówki, obecnie v-prezes Zarządu Głównego ZP. W 2005 r. nowym prezesem został Adam Banaś z Rajczy.Kapelanem Oddziału Górali Żywieckich jest ks. Władysław Zązel, mianowany na tę funkcję przez Księdza Biskupa Tadeusza Rakoczego, Ordynariusza Diecezji Bielsko-Żywieckiej w 1994 roku. Ks. Władysław Zązel położył największe zasługi dla odrodzenia Związku Podhalan na Żywiecczyźnie.Wokół organizacji skupiło się nowe pokolenie działaczy, artystów i miłośników góralszczyzny z terenu powiatów żywieckiego i bielskiego. Oddział Górali Żywieckich jest przodującą organizacją kulturalną. Jego członkowie pełnią ważne funkcje we władzach samorządowych, w instytucjach kultury i są poważani w swoich środowiskach i miejscach pracy, bo członkami Związku są także leśnicy, nauczyciele, rolnicy, przedsiębiorcy, poeci, rzeźbiarze, muzycy i przewodnicy górscy. Wszyscy oni poczytują sobie za honor należeć do Związku Podhalan i wspierać tradycyjną kulturę góralską, będącą ważnym elementem dziedzictwa narodowego. Dają temu wyraz także przez przywiązanie go tradycyjnego góralskiego stroju, który dzięki nim wrócił do życia publicznego i społecznego. Z Oddziałem związane są liczne zespoły regionalne, z których najbardziej znani są „Grojcowianie”, prowadzeni przez Jadwigę Jurasz i Brygidę Murańską. Członkami Oddziału są również Łukasz i Paweł Golcowie z mamą Ireną.Oddział Górali Żywieckich tak jak wszystkie oddziały Związku Podhalan, podkreśla swój patriotyczny i chrześcijański charakter, włączając się w życie parafii, pielgrzymując do lokalnych sanktuariów i biorąc udział w ważnych wydarzeniach z życia Kościoła. Widomym znakiem organizacji jest okazały sztandar, poświęcony 1996 r. przez Księdza Biskupa Tadeusza Rakoczego. W 2000r., na Ochodzitej w Koniakowie, z inicjatywy Oddziału doszło do wielkiego spotkania górali śląskich, żywieckich i czadeckich w ramach beskidzkiej części I Światowego Zjazdu Górali Polskich. Idąc za wskazaniami Księdza Biskupa Ordynariusza Tadeusza Rakoczego górale beskidzcy: śląscy, czadeccy i żywieccy zbliżyli się do siebie i w ramach Związku Podhalan tworzą obecnie wielką rodzinę górali polskich.
Władysław MotykaAutor jest wiceprezesem Związku Podhalan w Polsce i radnym Sejmiku Województwa Śląskiego. Napisał m.in. „Tam trza kwitnoć ka sie rośnie. Podhalański ruch regionalny na Żywiecczyźnie.” /1996/, „Tu był Piotr. Związki Jana Pawła II z Żywiecczyzną i Beskidami”/2001/ oraz „Śpiewnik górali polskich” /2004/.
Ks. Kanonik Władysław ZązelKapelan Związku Podhalan
Zespół Regionalny „Grojcowianie” z Wieprza pod kierownictwem Jadwigi Jurasz i Brygidy Murańskiej ( fot. Marek Jurasz )
Kapela „Roztoka” z Międzybrodzia Żywieckiego – reprezentacyjna kapela Oddziału Górali Żywieckich Związku Podhalan. Od lewej: Antoni Dudek, Jan Pituła, Danuta Fijak, Grzegorz Hankus, Zbigniew Kotrys( fot. archiwum Oddziału ZP w Milówce )
Ochodzita – Koniaków – 13 sierpnia 2000 r.Przybycie Ks. Biskupa Tadeusza Rakoczego, Ordynariusza Diecezji Bielsko – Żywieckie oraz Marszałka Województwa Śląskiego dr Jana Olbrychta na uroczystości Beskidzkiej części I Światowego Zjazdu Górali PolskichZ lewej strony asysta górali śląskich, z prawej asysta górali żywieckich( fot. archiwum Oddziału ZP w Milówce )
Milówka 11 maja 2002 r. – II Powiatowy Zjazd Oddziału Górali ŻywieckichCzęść uczestników Zjazdu przed kościołem parafialnym w MilówceOd lewej stoją: Tadeusz Fiedor, Dariusz Kacuga, Wioletta Wolna, Piotr Śleziak, Antoni Motyka, Ks. Kapelan Władysław Zązel, Teresa Kubiesa, Władysław Motyka, Anna Matuszna, Jadwiga Knapek, Andrzej Wójcik, Józef Sypuła, Stanisław Gołek, O. Alan Rusek, Bronisława Maślanka. Od lewej klęczą: Adam Banaś, Władysław Motyka, Franciszek Maślanka, Krystyna Mieszczak( fot. archiwum Oddziału ZP w Milówce )
Poczet sztandarowy Oddziału Górali ŻywieckichOd lewej:Jerzy Szczotka, Kazimierz Tlałka, Krzysztof Tomiczek( fot. archiwum Oddziału ZP w Milówce )Na walnym zgromadzeniu w maju 2005 roku w Milówce następuje wybór nowego prezesa Odziału Górali Żywieckich. Wieloletni prezes Władysław Motyka z Milówki przekazał obowiązki swojemu następcy Adamowi Banasiowi z Rajczy.
Adam Banaś