Żywiecka Muzyka Ludowa
LUDOWA MUZYKA Żywiecczyzny należy do oryginalnych przejawów folklorystycznej twórczości artystycznej. Składa się na nią przede wszystkim pieśń ludowa ściśle zespolona z instrumentarium muzycznym i tańcem. O pieśniach ludowych tego regionu możemy mówić w oparciu o gromadzony w ciągu blisko 150 lat zbiór żywieckich pieśni z których opublikowano około 3 tysiące, w tym prawie 1900 z melodiami a 2 tysiące pieśni pozostaje nadal w rękopisach, bądź w postaci nagrań.
Edward Byrtek gra na dudach
Z długiej listy zbieraczy, z których jedni zetknęli się z pieśnią ludową raczej przypadkowo, a inni byli organizatorami akcji zbieraczych, na specjalną uwagę zasługuje Ludwik Delaveaux, który jako jeden z pierwszych opublikował żywieckie pieśni ludowe i był autorem pierwszej pracy etnograficznej o tym regionie. Po raz pierwszy żywieckie melodie ludowe zapisał Oskar Kolberg. natomiast S. M. Stoiński jest autorem pierwszego zbioru opublikowanego w całości i poświęconego pieśniom żywieckim. Wreszcie wymienić należy miejscowych zbieraczy: Stanisława Szczotkę, Józefa Szczotkę, Jana Schuberta a przede wszystkim Józefa Miksia. Zbiory te, tak pod względem ilości zapisów jak również ich wartości muzycznej dają właściwe podstawy do sprecyzowania cech muzyki pieśni ziemi żywieckiej.
Dudziarz
Muzyka żywiecka kształtowała się pod wpływem wielu czynników, wśród których istotny wpływ wywarło położenie geograficzne, ruchy migracyjne, typ gospodarki a także warunki historyczne. Czynniki te spowodowały zarówno odrębność muzyki Żywiecczyzny w stosunku do innych regionów Polski jak też zauważyć w niej można wiele cech wspólnych z muzyką ogólnopolską oraz z sąsiadującymi regionami górskimi.
O indywidualności stylistycznej pieśni żywieckich decyduje grupa pieśni lokalnych oraz liczne realia zawarte w pieśniach innych grup treściowo-funkcjonalnych, a dotyczące wydarzeń, postaci i sytuacji społecznej mieszkańców regionu oraz wielu przejawów kultury materialnej, społecznej i duchowej regionu. Na charakter muzyki a zwłaszcza jej odrębności tonalnej zdecydowany wpływ wywarły ludowe instrumenty dęte, na których uzyskiwano skalę lidyjską i góralską z podwyższoną kwartą i obniżoną septymą. Zwraca też uwagę duża liczba melodii wąsko zakresowych, pentatonicznych i modalnych, wśród których odnaleźć można przykłady skali frygijskiej bardzo rzadko pojawiającej się w polskim folklorze muzycznym. Cechą charakterystyczną, decydującą o specyfice tego regionu jest występowanie w melodiach ludowych tego regionu elementów skali orientalnej (cygańskiej) w postaci sekund zwiększonych, które przedostały się tu wraz z plemionami cygańskimi. wołoskimi czy też drogą kontaktów z Turkami i Tatarami.
Przemysław Ficek z Jeleśni gra na dudach
Do charakterystycznych cech muzyki żywieckiej należą również przejawy rytmiki swobodnej, często występujące zmienne metrum oraz ślady pięcio i siedmiomiaru. Bardzo nieliczne w regionie żywieckim dłuższe melizmaty i bardzo często pojawiające się w pieśniach ludowych zawołania, "wiskania" i "pohukiwania" o opadającej linii melodycznej i nie zawsze ustabilizowanej intonacji oraz rytmice , są reliktami dawnych kultur pasterskich osiadających na tym terenie od XV wieku na prawie wołoskim. Badania nad ludowym instrumentarium muzycznym tego regionu prowadzili S. M. Stoiński i J. Mikś. Do czasów współczesnych przetrwało na Żywiecczyźnie jeszcze szereg pradawnych instrumentów muzycznych. Dominują tu zwłaszcza instrumenty dęte, związane z pasterstwem. Do grupy najstarszych instrumentów muzycznych należą liście. gwizdki dziecięce zwane piszczkami oraz wabiki zwane w Beskidzie Żywieckim “kusocami” lub “sowami”. Najprostszymi formami instrumentów dętych stroikowych, jakie znajdujemy w Beskidzie Żywieckim, są proste “piskawki” dziecięce będące prymitywnymi klarnetami wykonanymi ze źdźbła żyta. Na Żywiecczyźnie występowała również trąbka klarnetowa o długości 250 mm wykonana ze zwiniętej spiralnie kory oraz stroika wykonanego z osadki ptasiego pióra.
Heligoniści
Wczesne stadium rozwoju instrumentów dętych reprezentują przede wszystkim piszczałki nie posiadające otworów bocznych. Były one wykonywane w różnych wielkościach z których najliczniejszą grupę stanowią piszczałki, budowane na długość wyciągniętej ręki wykonawcy. Technika gry polegająca na umiejętnym zamykaniu i otwieraniu wylotu piszczałki oraz stosowaniu różnego pod względem siły zadęcia, pozwalała na wykonywanie zamierzonej melodii na tym instrumencie, a skala tych piszczałek determinowała skalę pieśni ludowych z tego regionu.
Mistrz piszczały postnej - nieżyjący już Jan Jafernik z Sopotni Małej
Na terenie Beskidu Żywieckiego zaginęły całkowicie piszczałki posiadające 3, 4 i 5 otworów bocznych. Śladem dawnych tradycji są piszczałki 6 i 8-otworowe dziś coraz rzadziej spotykane na tym terenie. Najbardziej rozpowszechnione są piszczałki 7-otworowe. W zależności od funkcji jaką pełniły, używano dla nich dodatkowych określeń takich jak "piszczałki do pasienia krów", "piszczałki do pasienia jagniąt" itp. Takie piszczałki można było nabyć na jarmarkach i odpustach. Często spotkać je można wśród mieszkańców tego regionu, którzy wygrywają na nich melodie pieśni ludowych. Używane są one także w regionalnych zespołach ludowych. Na halach Beskidu Żywieckiego grano również na trombitach i rogach. Trombita jako typowy instrument pasterski posiadała długość około 2500 mm i szeroką menzurę. Wygrywano na niej wszystkie melodie ludowe w przeciwieństwie do rogu, który był tylko instrumentem sygnałowym. Dużą rolę w muzyce żywieckiej odgrywały dudy reprezentujące typ wschodnioeuropejski o pojedynczym stroiku. Skala uzyskiwana na dudach jest wycinkiem szeregu tonów harmonicznych dźwięku basowego i stanowi nie tylko podstawę żywieckiej muzyki instrumentalnej, ale także wielu pieśni ludowych. Stosowano tu również nazwy gajdy i koza. Szczególnie ta ostatnia nazwa jest właściwym ludowym określeniem tego instrumentu.
Władysław Byrtek gra na skrzypcach
Z instrumentów strunowych smyczkowych występowały początkowo tylko skrzypce, które wraz z dudami stanowiły najstarszy żywiecki ludowy zespól instrumentalny. Dopiero w okresie międzywojennym zaczęto wyrabiać pierwsze basy na wzór instrumentu z orkiestry miejskiej, które następnie weszły w skład kapeli. Tradycyjne zespoły zanikały, stopniowo wchłaniając nowe instrumenty takie jak klarnet, trąbka, perkusja, harmonia a nawet pianino. Istniały kapele wskładzie: skrzypce prym i sekund, klarnet i bas a na granicy śląskiej spotkać można było zespoły wskladzie: dwoje skrzypiec, alt, kontrabas lub dwoje skrzypiec, flet lub klarnet, alt i bas.
Do znanych wytwórców instrumentów muzycznych na terenie Żywiecczyzny należą: Franciszek Tyc, Franciszek Szczotka i Antoni Piecha. Spotkać też można instrumenty wykonywane przez Jana Kawuloka z Istebnej. Badania nad tańcami żywieckimi prowadził Antoni Chybiński oraz Maria Romowicz dla której przykłady muzyczne opracował Józef Mikś. Tańce i przyśpiewki żywieckie notował w latach 1960-61 Jan Tacina. Do charakterystycznych i do dziś wykonywanych przez zespoły regionalne ludowych tańców żywieckich należą: obyrtka, hajduk, siustany, koło, krzyżok, na bon i koń. Znane były także krakowiaki, polki, walce, tańce śląskie oraz polonez tańczony przede wszystkim przez mieszczaństwo żywieckie. Z tańców parodiowo-zabawowych zachował się tzw."dziad". Wszystkie wymienione wyżej cechy stylistyczne pieśni ludowej, ciekawe instrumentarium muzyczne i jego repertuar jak również charakterystyczne dla tego regionu tańce składają się na specyficzny charakter żywieckiej muzyki ludowej.
Kapela Byrtków z Pewli Wielkiej